Μουσική παιδεία: Πολυτέλεια ή αναγκαιότητα;

Η διαχρονική σημασία της μουσικής παιδείας

Η μουσική αποτέλεσε σημαντικό στοιχείο για την καθημερινή ζωή του ανθρώπου από την αυγή της ιστορίας του έως σήμερα. Υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη μουσικών οργάνων από την εποχή του λίθου καθώς και για τον ενεργό ρόλο της μουσικής στην οργάνωση ομάδων εργασίας, κυνηγιού και θρησκευτικών ομάδων. Η μουσική, στις πρώτες τις εκφάνσεις, δεν αποτελούσε καλλιτεχνική εκδήλωση, αλλά εξυπηρετούσε καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου.

Στην αρχαία Κίνα, η μουσική είχε εξέχουσα θέση στην κοινωνική, θρησκευτική και πνευματική ζωή, και πολλές φορές, φορτιζόταν με μαγικές δυνάμεις. Η διδασκαλία του φιλόσοφου Κομφούκιου ασχολείται αρκετά με τη μουσική αναπτύσσοντας μια θεωρία περί ήθους και αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στο ρόλο της μουσικής στην εκπαίδευση. Παράλληλα, γίνεται διάκριση μεταξύ λόγιας και λαϊκής μουσικής σε αντιστοιχία με την κοινωνική ιεραρχία. Η λαϊκή μουσική κατακρίνεται και θεωρείται ακατάλληλη για τη σωστή εκπαίδευση.

Στην Ινδία, η μουσική κατείχε εξαιρετική θέση στο πλέγμα του πολιτισμού και η μελέτη της σκόπευε στη διατήρηση ενός συνδέσμου με τη φιλοσοφία και τη θρησκεία. Σε φυσικό επίπεδο, όλη η ανθρώπινη κοινωνία βασιζόταν στον ήχο κάτω από την ακόλουθη εξάρτηση: με τον ήχο σχηματίζονται τα γράμματα, με τα γράμματα οι συλλαβές, με τις συλλαβές οι λέξεις, με τις λέξεις οι λεπτομέρειες της ζωής.

Στην αρχαία Ελλάδα, η μουσική εξυψώνεται στο επίπεδο μιας ελεύθερης τέχνης και αποτελεί αναγκαία εμπειρία στη διαπαιδαγώγηση των νέων. Ο Σόλων ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τη διδασκαλία της μουσικής στην παιδεία των Αθηνών κατά τις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα, ενώ οι νέοι Σπαρτιάτες διδάσκονταν και εξασκούσαν τη μουσική έως τα τριάντα τους χρόνια. Στις Ολυμπιάδες διεξάγονταν επίσης, παράλληλα με τα αθλήματα, μουσικοί και ποιητικοί αγώνες.

Σε κείμενα του Πλάτωνα, όπως στην «Πολιτεία», στον «Πρωταγόρα» και στους «Νόμους», δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην αναγκαιότητα της μουσικής στην αγωγή,  ως ένας σημαντικός παράγοντας για τη διατήρηση των παραδοσιακών αξιών και την ανάπτυξη και διαμόρφωση του ιδανικού πολίτη.

Για τον Αριστοτέλη, η ενασχόληση με τη μουσική έχει σημασία εξαιτίας των συγκινήσεων που μπορεί να προσφέρει. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η μουσική πρέπει να διδάσκεται στους νέους για τρεις βασικούς λόγους. Από τη μια πλευρά, χρησιμεύει ως «παιδιά» και «ανάπαυσις», δηλαδή ως ψυχαγωγία, από την άλλη πλευρά, για σωστή «διαγωγή» και αισθητική καλλιέργεια, ενώ παράλληλα, έχει την ιδιαίτερη αξία να μπορεί να επενεργεί στο ήθος και τη διαμόρφωση του χαρακτήρα.

Ο Πλούταρχος στο έργο του «Περί μουσικής» αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «δικαιολογημένα οι παλιοί Έλληνες έδιδαν τη μεγαλύτερη προσοχή τους στη μουσική εκπαίδευση, γιατί πίστευαν ότι έπρεπε να πλάθουν και να ρυθμίζουν τις ψυχές των νέων σε ευπρεπή ηθική με τη μουσική, γιατί η μουσική είναι ευεργετική σε κάθε χρόνο και για κάθε ηθική πράξη».

Η αναγκαιότητα της μουσικής αγωγής στο σύγχρονο σχολείο

Στη σημερινή εποχή, κρίνεται αναγκαίος ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου της μουσικής αγωγής στην εκπαίδευση του λεγόμενου «δυτικού κόσμου». Τούτο γιατί πρακτικά το εκπαιδευτικό σύστημα των περισσότερων χωρών είναι επικεντρωμένο στα «βασικά μαθήματα», που είναι τα γλωσσικά μαθήματα και τα μαθηματικά, στα οποία δεν ανήκει η μουσική.

Τη δεκαετία του '80, ο Gardner παρουσίασε τη γνωστή πλέον, θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης, σύμφωνα με την οποία η ανθρώπινη νοημοσύνη δεν είναι μία και ενιαία, αλλά υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές νοημοσύνης, αυτόνομες και το ίδιο σημαντικές. Ανάμεσα σε αυτές τις μορφές νοημοσύνης είναι και η μουσική νοημοσύνη, η οποία δεν υπολείπεται της γλωσσικής ή της λογικομαθηματικής νοημοσύνης. Με βάση αυτή τη θεωρία, «το σχολείο πρέπει να απευθύνεται σε όλους τους τύπους νοημοσύνης και να μην περιορίζεται στη γλωσσική και στη λογικο - μαθηματική νοημοσύνη, όπως συνήθως πράττει».

Οφέλη της μουσικής αγωγής

Αν κάποιος αποδεχτεί την άποψη ότι η μουσική αποτελεί ένα ολοκληρωμένο συμβολικό σύστημα, όπως ακριβώς είναι η γλώσσα και τα μαθηματικά, τότε αυτομάτως γεννάται το ερώτημα: ποια είναι τα ουσιαστικά οφέλη από τη μουσική αγωγή;

Συναισθηματική ανάπτυξη
Τα παιδιά αντλούν από τη μουσική μια μοναδική ικανοποίηση, ενώ οι αισθητικές εμπειρίες που αποκτούν εμπλουτίζουν τη συναισθηματική τους ζωή έτσι, ώστε να είναι ικανά να αντεπεξέρχονται στις αυξανόμενες απαιτήσεις μιας υλιστικής κοινωνίας, παραμένοντας ταυτόχρονα ανθρώπινοι και πολιτισμένοι. Η μουσική είναι μια μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας και έκφρασης, και επομένως η δύναμή της έγκειται στο γεγονός ότι βοηθάει να εκφραστούν όσα είναι δύσκολο ή ανέφικτο να ειπωθούν με λόγια.

Αισθητική απόλαυση
Η αισθητική απόλαυση που απορρέει από την αντιληπτική ή παραγωγική μουσική εμπειρία αποτελεί μια άλλη σημαντική λειτουργία της μουσικής, στενά συνδεδεμένη με τη συναισθηματική της διάσταση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Gardner, άτομα με βλάβη ή με ελλιπείς συνδέσεις στις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την παραγωγή και κατανόηση των συναισθημάτων, περιγράφονται ως άτομα στερημένα συναισθημάτων και συγκινήσεων. Αυτά τα άτομα σπάνια παρουσιάζουν έλξη ή ενδιαφέρον προς τη μουσική, διότι αδυνατούν να τη συνδέσουν με τη συναισθηματική της διάσταση.

Νοητική ανάπτυξη
Η κατανόηση, η ακρόαση, η δημιουργία και η εκτέλεση μουσικής απαιτούν εφαρμογή σύνθετων πνευματικών λειτουργιών. Η μουσική γλώσσα είναι μια συμβολική οδός επικοινωνίας, η αποκωδικοποίηση της οποίας ασκεί τις γνωστικές λειτουργίες του παιδιού. Επιπλέον, εφόσον ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναζητεί διαρκώς μοτίβα, οργάνωση σε δομές και λογική, η μουσική παρέχει ένα μοναδικό τρόπο οργάνωσης ήχων, σκέψεων, συναισθημάτων και εμπειριών.

Ανάπτυξη γλωσσικών ικανοτήτων
Πολλές μελέτες έχουν δείξει τα πλεονεκτήματα χρησιμοποίησης της μουσικής στην εκμάθηση της γλώσσας, τόσο της μητρικής όσο και μιας δεύτερης.  Μελέτη του Butzlaff, κατά την οποία ανέλυσε τα αποτελέσματα 24 σχετικών ερευνών, μερικές από τις οποίες αφορούσαν δείγματα με πάνω από 500.000 μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, έδειξε ισχυρή και αξιόπιστη σχέση μεταξύ μουσικής και επίδοσης σε αναγνωστικά τεστ.

Σωματική ανάπτυξη
Σε συνδυασμό με την κίνηση, η μουσική ως δραστηριότητα μπορεί να συμβάλει στη σωματική ανάπτυξη, καθώς προσφέρει εξαιρετικούς τρόπους στα παιδιά να ανταποκριθούν στους ήχους με όλο τους το σώμα. Αυτό μπορεί να συμβεί με τη μουσικοκινητική αγωγή, με το παίξιμο οργάνων και με το τραγούδι. Παρέχει ευκαιρίες για ανάπτυξη του ελέγχου των μυών του σώματος και εξαιτίας των ευεργετικών αποτελεσμάτων της χρησιμοποιείται στην εκπαίδευση σωματικά ανάπηρων παιδιών ή παιδιών με αναπηρίες στις αισθήσεις τους.

Προσωπική ταυτότητα
Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η μουσική, ως ένα είδος ενδοσκόπησης, μπορεί να αποτελέσει οδηγό για τον εσωτερικό κόσμο και τον ψυχισμό του ανθρώπου. Άλλωστε, δεν είναι λίγοι αυτοί που αποκτούν την προσωπική τους ταυτότητα μέσα από την ενασχόληση με μουσικές δραστηριότητες και εμπειρίες.

Κοινωνική ανάπτυξη
Η μουσική είναι μία από τις τέχνες που μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία κοινωνικοποίησης των παιδιών. Σε μια συγκριτική έρευνα διαπιστώθηκε ότι παιδιά που συμμετείχαν συστηματικά σε μουσικές δραστηριότητες (πειραματική ομάδα) υπερείχαν έναντι παιδιών που δεν είχαν μουσικές εμπειρίες (ομάδα ελέγχου) στην προσπάθειά τους να ξεκινήσουν κοινωνικές αλληλεπιδράσεις με άλλα άτομα, ενώ ταυτόχρονα επιδείκνυαν πολύ συχνότερα θετικές συναισθηματικές αντιδράσεις. Επιπλέον, υπάρχουν πειραματικές ενδείξεις  ότι η συμμετοχή σε μουσικές δραστηριότητες ενισχύει κοινωνικές δεξιότητες όπως η διαχείριση του θυμού και η μείωση αντικοινωνικών συμπεριφορών.

Επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά
Η μουσική είναι αναπόσπαστο μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού και συμβάλλει στη συνέχεια και τη σταθερότητά του, καθώς είναι κομμάτι της συλλογικής ταυτότητας των μελών του και εγγράφεται από γενιά σε γενιά στην ιστορία του και στις μνήμες του. Ταυτόχρονα, αποτελεί συνεκτική δύναμη μεταξύ των μελών μιας ομάδας με κοινή εθνική, θρησκευτική, πολιτισμική ή ιδεολογική ταυτότητα, διότι επικυρώνει τους κοινωνικούς και θρησκευτικούς θεσμούς που επενδύει. Από την άλλη μεριά, είναι ένα μέσο επαφής, ώσμωσης, επικοινωνίας και ανταλλαγής μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών, θρησκειών και εθνών.

Αποτελεσματικότητα της μουσικής αγωγής στην εκπαίδευση

Είναι βέβαιο πως τα οφέλη της μουσικής μπορεί να προκύψουν μόνο μέσα από τη συστηματική και οργανωμένη εκπαίδευση σε αυτή και όχι διά της τυχαίας επαφής. Και αυτό, διότι ο άνθρωπος, περισσότερο από όλα τα είδη, βασίζεται στην εκμάθηση προκειμένου να αναπτύξει τις δεξιότητές του. Το ανθρώπινο γνωστικό σύστημα δε φτάνει στην ωρίμανσή του απλώς και μόνο μέσω της φυσικής διαδικασίας ανάπτυξης. Και, παρόλο που ορισμένοι τομείς του γνωστικού συστήματος μπορεί να μαθευτούν «ανεπίσημα», με την παρατήρηση και τη συμμετοχή, οι οργανωμένες εκπαιδευτικές εμπειρίες είναι τα αληθινά κλειδιά για την ανάπτυξη όλων των δεξιοτήτων.

Γράφτηκε από τον  vladi

Αποσπάσματα από το Επιστημονικό Βήμα Τ.14-Δεκέμβριος 2010 (Ρωξάνη Μουστάρδα, Κωνσταντίνος Πενέκελης, Το αγαθό της μουσικής στην εκπαίδευση και το μάθημα της Μουσικής Αγωγής στο Ελληνικό Δημοτικό Σχολείο)