Γιάννης Χρήστου: Γενάρης του ’26, Γενάρης του ’70, Γενάρης του 21ου
Αντί μνημόσυνου αφιερώματος, η επετειακή σημειολογία της γέννησης μας δίνει την ευκαιρία να αναρωτηθούμε σήμερα για τη σημασία αυτού του μοναδικού δημιουργού και τη συνέχεια του έργου του, σε μια προσπάθεια να ξεκινήσει εκ νέου μια δημιουργική συζήτηση και να λάμψει ένα σύγχρονο ενδιαφέρον γι'αυτήν την ανεκτίμητη παρακαταθήκη που ακόμα κρατάει κλειδωμένη ο χρόνος.
Με τη φροντίδα και την επιμέλεια του Κωστή Ζουλιάτη –μουσικού, ερευνητή και σκηνοθέτη της ταινίας ντοκιμαντέρ 'Anaparastasis: Η ζωή και το έργο του Γιάννη Χρήστου (1926-1970)', η οποία ολοκληρώνεται αυτό τον καιρό- θα μιλήσουμε για τον Χρήστου, θα κάνουμε ακροάσεις ιδιαίτερων έργων του και προβολές σπάνιων κινηματογραφημένων ντοκουμέντων από παραστάσεις, θα παρακολουθήσουμε σε πρώτη προβολή ένα μικρό απόσπασμα του ντοκιμαντέρ. Και μετά θα ξαναμιλήσουμε...
Σ Υ Ν Ο Ψ Η
Ο Γιάννης Χρήστου (1926-1970) συγκαταλέγεται στις μεγάλες μορφές της μουσικής πρωτοπορίας του 20ου αιώνα, αν και ουσιαστικά αποτελεί σήμερα έναν μεγάλο άγνωστο. Το έργο του χαρακτηρίζεται από σπάνια ενότητα και συνέπεια, τόσο ως προς τις πρωτοποριακές τομές που εισήγαγε στον κόσμο των ήχων και στα καινοτόμα μουσικά συστήματα, όσο και ως προς το φιλοσοφικό του σύμπαν το οποίο εμπνέει και διαπνέει τις συνθέσεις του: ο μύθος, το υπερβατικό, ο μυστικισμός, το αρχέγονο, η τελετουργία, το απρόσιτο, ο πανικός, η υστερία... Ακόμα περισσότερο, κάθε ξεχωριστό έργο του Χρήστου, αναπαριστά ένα αγωνιώδες κάλεσμα αρχέγονων ενστίκτων του Ανθρώπου και απελευθερώνει ένα πλατύ εύρος συναισθημάτων, εξαναγκάζοντας όλους τους κοινωνούς της τέχνης του σε σχεδόν ακραίες αντιδράσεις, αναφορικά με τον ενεργειακό αντίκτυπο που οι εκτελέσεις των έργων του έχουν ανά τον κόσμο. Με τον πρόωρο θάνατό του σε τραγικό δυστύχημα την 8η Ιανουαρίου του 1970, ανήμερα των γενεθλίων του, ο κόσμος της σύγχρονης μουσικής στερείται ένα από τα πλέον συναρπαστικά και προκλητικά ταλέντα του.
Το ντοκιμαντέρ αποπειράται να σκιαγραφήσει την προσωπικότητα και το ιδιαίτερο πνεύμα αυτού του μεγάλου στοχαστή της τέχνης και να ακολουθήσει τη διαδρομή της σύντομης ζωής του, η οποία ήταν πάντοτε συννυφασμένη με την τέχνη του και την προσφορά του στην ανθρωπότητα και τον πολιτισμό.
Μέσα από την παρουσίαση της εργογραφίας του συνθέτη, με σπάνια οπτικοακουστικά ντοκουμέντα, αλλά και συνεντεύξεις με σχεδόν όλο το δημιουργικό και φιλικό κύκλο με τον οποίο συνδέθηκε, το φιλμ αγωνιά να μας φέρει πιο κοντά στο μυστήριο που άφησε πίσω του ο σπουδαίος δημιουργός και να μας κάνει να αναρωτηθούμε για όλες τις μεγάλες στιγμές της τέχνης που συνήθως οι εποχικές συγκυρίες κρύβουν στη σκιά τους.
Στο website που δημιουργήθηκε ειδικά για την ταινία, μπορεί κανείς να βρεί αναλυτικές πληροφορίες, τρέιλερ, αποσπάσματα, χρήσιμους συνδέσμους, σύντομα βιογραφικά του συνθέτη και του σκηνοθέτη. Η διεύθυνση είναι: http://anaparastasis.info
Π Ε Ρ Ι Γ Ρ Α Φ Η [ως σημείωμα του σκηνοθέτη]
Η περίπτωση του Γιάννη Χρήστου ανήκει σε εκείνη την κατηγορία των εκπροσώπων της σύγχρονης δημιουργίας, των οποίων η προσφορά και η σημασία δεν έχουν μέχρι σήμερα συγχρονιστεί αξιοκρατικά με την προβολή και την παρουσία που τους αναλογεί στο σύνολο του ανθρώπινου πολιτισμού. Ελάχιστα ή ελλειπτικά γνωστός στο μουσικό σύμπαν, ο Χρήστου έχει άτακτα καταχωρηθεί στη γενιά των πρωτοποριακών συνθετών του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, χωρίς να τυγχάνει της αίγλης και του κύρους ονομάτων όπως ο Ιάννης Ξενάκης. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αναφορά στη ζωή και το έργο του γίνεται μέσα σε ένα φιλολογικό πλαίσιο μυθολογίας, που κυρίως ενισχύει τα ανεκδοτικά στοιχεία του βίου του –και ακόμα περισσότερο τις μυστηριακές τους πτυχές, ως μυστικιστικό φολκλόρ- παρά προσθέτει πληροφορίες ή ξεκαθαρίζει την εικόνα που μπορούμε να έχουμε γι αυτόν τον τόσο ιδιαίτερο συνθέτη και στοχαστή της τέχνης.
Από τον ξαφνικό και απρόσμενο θάνατό του σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα το Γενάρη του 1970, το μοναδικό σχεδίασμα βιογραφίας για τον Χρήστου υπήρξε η μουσικολογικής προσέγγισης μελέτη της Anna-Martine Lucciano –έκδοση του 1987, σήμερα εξαντλημένη. Η δική μου έρευνα για το συνθέτη ξεκίνησε πριν από 9 χρόνια, στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου και αποτέλεσε το αντικείμενο της πτυχιακής εργασίας μου (Σεπτέμβριος 2004), υπό τη μορφή οπτικοακουστικού ντοκιμαντέρ, ενώ συνεχίζεται ακόμα ως διδακτορική διατριβή πάνω στη φιλοσοφική σκέψη του όπως αυτή προκύπτει από τα χειρόγραφά του. Μέχρι τώρα, έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές διαλέξεις και παρουσιάσεις της έρευνάς μου πάνω στο έργο του Χρήστου, με προβολές ντοκουμέντων και ολοκληρωμένων οπτικοακουστικών ενοτήτων, ως μια πρώτη ιδέα για τη δημιουργία ενός συνολικού ντοκιμαντέρ για τον συνθέτη.
Ενδεικτικά, αναφέρεται η ειδική προβολή ενός αποσπάσματος (50') στα πλαίσια του 8ου Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ (Σεπτέμβρης 2005, Σάμος), η συμμετοχή στο 1ο Φεστιβάλ Οπτικοακουστικών Τεχνών (Μάιος 2006, Κέρκυρα), διοργάνωση του Τμήματος Τεχνών Ήχου και Εικόνας του Ιονίου Πανεπιστημίου, και μια διάλεξη στο 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Performance Art (Μάρτιος 2007, Bios, Αθήνα), η οποία συνοδευόταν από προβολές αποσπασμάτων και ντοκουμέντων.
Στη νέα ολοκληρωμένη μορφή του ντοκιμαντέρ πρόκειται να συγκεντρωθούν και να συνδεθούν όλες οι αναφορές, πληροφορίες, τεκμήρια και ντοκουμέντα που έχουν παρουσιαστεί μέχρι τώρα, μαζί με υλικό που έχει προκύψει από τη συνεχή έρευνα στο Αρχείο Χρήστου, καθώς και σπάνιο αρχειακό υλικό από τηλεοπτικά αφιερώματα και θεατρικά αρχεία. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται:
• ολόκληρο το ιστορικό μικρό φιλμ του Μίμη Κουγιουμτζή από τις πρόβες του Θεάτρου Τέχνης (1965-1968) -προηγουμένως διαθέσιμο μόνο ένα μικρό μέρος του
• το μοναδικό έγχρωμο φιλμικό ντοκουμέντο –ένα 10λεπτο φιλμάκι σε φορμά super 8 mm, με οικογενειακές στιγμές του Χρήστου στην Αλεξάνδρεια –το οποίο δεν έχει προβληθεί ποτέ πριν
• αποσπάσματα από συναυλίες και μικρά τηλεοπτικά αφιερώματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό, σπάνια ηχητικά ντοκουμέντα από ιστορικές συναυλίες και συνεντεύξεις, κυρίως στον ξένο Τύπο
• μια ευρεία ποικιλία φωτογραφιών του Γιάννη Χρήστου από το προσωπικό αρχείο του –οι περισσότερες αδημοσίευτες προηγουμένως
• συνεντεύξεις προσωπικοτήτων που συνδέθηκαν είτε φιλικά είτε μουσικά με τον Χρήστου και το έργο του, όπως οι γενναιόδωρες καταθέσεις των:
Στέφανου Βασιλειάδη (που έφυγε από τη ζωή, λίγους μήνες μετά τις συναντήσεις μας) –συνθέτη και παιδαγωγού,
Θόδωρου Αντωνίου –συνθέτη και διευθυντή ορχήστρας,
Νέλλης Σεμιτέκολο –πιανίστα,
Γρηγόρη Σεμιτέκολο –εικαστικού καλλιτέχνη και performer,
Φίλιππου Τσαλαχούρη –συνθέτη και παιδαγωγού,
Χάρη Ξανθουδάκη –συνθέτη και μουσικολόγου,
Νίκου Μαμαγκάκη –συνθέτη,
Σπύρου Σακκά –τραγουδιστή,
Ανδρέα Ροδουσάκη –κοντραμπασίστα,
Στέλλας Γαδέδη –φλαουτίστα,
Μίλτου Λογιάδη –διευθυντή ορχήστρας,
Νίκου Δεσποτίδη –τεχνικού ήχου,
Γιάννη Συγλέτου –τεχνικού ήχου
• αρχειακό υλικό συνεντεύξεων από εκπομπές της ΕΡΤ, των:
Καρόλου Κουν –σκηνοθέτη και ψυχή του Θεάτρου Τέχνης
Ντόρας Τσάτσου-Συμεωνίδου –χορογράφου
• καταγραφές μαρτυριών που θα προκύψουν από νέο κύκλο συνεντεύξεων με προσωπικότητες του μουσικού κόσμου στο εξωτερικό, που συνδέονται προσωπικά η μουσικά με τον Χρήστου και το έργο του, όπως επίσης και σημαντικούς συνθέτες του ελληνικού μουσικού στερεώματος, οι οποίοι σχετίζονται με διάφορους τρόπους με το έργο του Χρήστου και την εποχή του
• τα αποτελέσματα μιας ολοκληρωμένης επιτόπιας έρευνας στους σταθμούς που αναφέρονται στη μυθική βιογραφία του συνθέτη, όπως το Βασιλικό Κολλέγιο στο Cambridge (Μ.Βρετανία), τα αρχεία Wittgenstein (Νορβηγία, Μ.Βρετανία), η Μουσική Ακαδημία Chigiana (Ιταλία), το Ινστιτούτο Jung (Ελβετία) και το κτήμα της οικογένειας Χωρέμη στη Χίο, όπου βρίσκεται το μνήμα του συνθέτη.
Ο ΣΥΝΘΕΤΗΣ
Ο Γιάννης Χρήστου γεννήθηκε στην Ηλιούπολη, ΒΑ του Καϊρου, στις 8 Ιανουαρίου 1926, από Έλληνες γονείς. Φοίτησε στο αγγλικό κολλέγιο Βικτόρια της Αλεξάνδρειας και ξεκίνησε να συνθέτει από μικρή ηλικία. Σύμφωνα με το μύθο, στα μέσα της δεκαετίας του '40, ταξίδεψε στην Αγγλία για να σπουδάσει Συμβολική Λογική και Φιλοσοφία στο Βασιλικό Κολλέγιο του Καίμπριτζ, δίπλα στο Ludwig Wittgenstein και τον Bertrand Russell. Παράλληλα, παρακολούθησε ιδιαίτερα μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης με τον Hans Ferdinand Redlich -διακεκριμένο μουσικολόγο, μαθητή και μελετητή του Alban Berg- ενώ το 1949 μετακόμισε στη Ρώμη για να σπουδάσει ενορχήστρωση με τον Angelo Francesco Lavagnino, γνωστό κυρίως για κινηματογραφικές συνθέσεις. Περιπλανήθηκε αρκετά στην Ευρώπη, διαμένοντας για ένα μικρό διάστημα στη Ζυρίχη, όπου παρακολούθησε διαλέξεις ψυχολογίας του Carl Jung, επηρεασμένος απο το μεγαλύτερο αδερφό του Εύη Χρήστου, μαθητή του Jung, ο οποίος πέρασε από τη ζωή του νεαρού Γιάννη ως πνευματικός μέντορας. Στις αρχές της δεκαετίας του '50, είχε ήδη επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια και το 1956 παντρεύτηκε τη Θηρεσία (Σία) Χωρέμη, μια ξεχωριστή ζωγράφο από τη Χίο, η οποία στήριξε τον Χρήστου σε όλες τις αισθητικές και δημιουργικές αναζητήσεις του. Την ίδια χρονιά, ο αδερφός του Εύης, σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα –γεγονός που, στα χρόνια που ακολούθησαν, επηρέασε βαθιά τον ψυχισμό και το έργο του συνθέτη. Στην Αλεξάνδρεια, έχει οργανώσει το προσωπικό στούντιό του και αφιερώνεται στη σύνθεση.
Το 1953 έχει ήδη συνθέσει τα πρώτα μεγάλα συμφωνικά έργα: Μουσική του Φοίνικα, Πρώτη Συμφωνία, Λατινική Λειτουργία. Το 1956 έχει ολοκληρώσει τα Έξι Τραγούδια σε ποίηση Τ.Σ.Έλιοτ. Το 1960 ο Χρήστου εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ελλάδα, μοιράζοντας το χρόνο του ανάμεσα στην Αθήνα και τη Χίο. Έχει ήδη ολοκληρώσει τη Δεύτερη Συμφωνία και το Patterns and Permutations (ή Μετατροπές). Παράλληλα συνθέτει μουσική για το αρχαίο ελληνικό δράμα για το Εθνικό Θέατρο (Αγαμέμνων, Προμηθέας Δεσμώτης) και το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν (Πέρσες, Βάτραχοι, Οιδίπους Τύραννος). Ακολουθούν τα έργα Τοκάτα για Πιάνο και Ορχήστρα, τα ορατόρια Πύρινες Γλώσσες και Μυστήριον. Μετακομίζει στην Αθήνα, εξαιτίας των όλο και περισσότερων καλλιτεχνικών γεγονότων στα οποία συμμετέχει. Η ύστερη φάση της δημιουργίας του είναι η πλέον παραγωγική: Πράξη για 12, Κυρία με τη Στρυχνίνη, Επίκυκλος, Εναντιοδρομία, Αναπαραστάσεις –ένα σύνολο διαφόρων πολύτεχνων τελετουργιών, από το οποίο ολοκληρωμένα έργα είναι μόνο δύο: η Αναπαράστασις Ι ή ο Βαρύτονος και η Αναπαράστασις ΙΙΙ ή ο Πιανίστας. Από το 1968, εργάζεται πυρετωδώς πάνω σε ένα φιλόδοξο σχέδιο: μια σύγχρονη όπερα μεγάλου διαμετρήματος, βασισμένη στην Ορέστεια του Αισχύλου, αλλά δεν θα προλάβει να την παρουσιάσει ποτέ. Τα ξημερώματα της 8ης Ιανουαρίου 1970, επιστρέφοντας από την ταβέρνα όπου έκανε το τραπέζι στους φίλους του για την ονομαστική του γιορτή και ενώ ξημερώνει η μέρα των γενεθλίων του, ο Γιάννης Χρήστου σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.
Όπως καταθέτει κι ο σημαντικός μουσικολόγος Michael Stewart, με το θάνατο του Χρήστου «ο σύγχρονος μουσικός κόσμος έχασε ένα από τα συναρπαστικότερα και προκλητικότερα ταλέντα του. [...] Πολλοί τον θεωρούσαν ως έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες της γενιάς του. Εξαιρετικά προικισμένος, προκαλούσε πολλές συζητήσεις και θαυμαζόταν πολύ τόσο στη χώρα του όσο και στο εξωτερικό. Ωστόσο, παρ'όλο που το όνομά του ως σήμερα προκαλεί το μεγαλύτερο σεβασμό στους κύκλους της σύγχρονης μουσικής, οι εκτελέσεις έργων του είναι εξαιρετικά σπάνιες. Την εποχή του θανάτου του Χρήστου, η μουσική του ακουγόταν σε μερικά από τα πιο φημισμένα διεθνώς φεστιβάλ μουσικής, ενώ ο ίδιος ετοιμαζόταν να παραδώσει στη δημοσιότητα το πιο φιλόδοξο εγχείρημα της σταδιοδρομίας του. [...] Ο πρόωρος χαμός του άφησε μισοτελειωμένα πολλά του σχέδια, μεταξύ των οποίων και την Ορέστεια, που η παγκόσμια πρώτη παρουσίασή της είχε προγραμματιστεί για τον Απρίλιο του 1970 στο Λονδίνο, στα πλαίσια του Αγγλικού Φεστιβάλ Μπαχ, ενώ σχεδιάζονταν και άλλες παρουσιάσεις της στη Γαλλία, την Ιαπωνία, την Αμερική και τη Σκανδιναβία.
[...] Ο Χρήστου συνήθιζε να εργάζεται ολόκληρες ώρες χωρίς διακοπή, αλλά όταν δεν τον απασχολούσε η σύνθεση καθαυτή, περνούσε πολλές ώρες στη μεγάλη του βιβλιοθήκη μελετώντας φιλοσοφία, ανθρωπολογία, ψυχολογία, θεολογία, συγκριτική θρησκειολογία, ιστορία, καθώς και κείμενα σχετικά με την αλχημεία και αποκρυφισμό. Ο Χρήστου ήταν εξίσου φιλόσοφος και μεταφυσικός στοχαστής όσο και συνθέτης, και έχει ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση της δημιουργίας του, η συνειδητοποίηση ότι όλη του η μουσική αποτελούσε άμεση απόρροια των φιλοσοφικών μελετών και θεωριών του. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την παραγωγή της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του, όπου οι συνθετικές τεχνικές και διαδικασίες ξεπερνούν τα ως τότε συμβατικά πλαίσια της μουσικής».
Ο ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ
Ο Κωστής Ζουλιάτης γεννήθηκε το 1979 στην Αθήνα και μέχρι τώρα έχει καταπιαστεί μόνο με ήχους και εικόνες. Σπούδασε μουσική στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο (Κέρκυρα), όπου επίσης είναι υποψήφιος διδάκτωρ, με θέμα τη φιλοσοφική σκέψη του Γιάννη Χρήστου, όπως αυτή προκύπτει από τα χειρόγραφά του. Είναι ιδρυτικό μέλος διαφόρων μουσικών σχημάτων (Night On Earth, Paracroussis κ.α.) για τα οποία συνθέτει μουσική και συμμετέχει ως μουσικός και αυτοσχεδιαστής, ενώ παράλληλα πραγματοποιεί και σόλο-πιανιστικές εμφανίσεις. Έχει συμμετάσχει σε θεατρικές παραστάσεις ως πιανίστας και μουσικός επιμελητής, έχει συνθέσει μουσική για ταινίες μικρού μήκους και ντοκιμαντέρ και έχει σκηνοθετήσει βίντεο-φιλμ μικρού μήκους και μουσικά βίντεο, συμπεριλαμβανομένου ενός μικρού πορτρέτου του σύγχρονου Έλληνα συνθέτη Δημήτρη Δραγατάκη. Η σπουδή του στον κινηματογράφο αφορά το έργο και τις διδαχές των Ed Wood, Andrei Tarkovsky και Caravaggio, καθώς και μια συγκλονιστική διάλεξη του διευθυντή φωτογραφίας Christopher Doyle. Δραστηριοποιείται στη μουσική διδασκαλία, πάνω σε θέματα ιστορίας και αισθητικής της μουσικής του 20ου αιώνα. Ως ερευνητής, εργάζεται εδώ και χρόνια πάνω στη ζωή και το έργο του συνθέτη Γιάννη Χρήστου. Έχει πραγματοποιήσει σχετικές διαλέξεις και έχει υπογράψει τις δημοσιευμένες εργασίες:
Μια μουσικολογική προσέγγιση του 'A Love Supreme' του John Coltrane και η σημασία του ως μορφή έκφρασης πνευματικού πάθους (2000)
Πολιτική και μουσική στα έργα του Luigi Nono (2003)
Συμβολισμός στη μουσική του Alban Berg (2004)
Γιάννης Χρήστου – T.S.Eliot – Peter de Sautoy: Επτά επιστολές για Έξι τραγούδια (2010 – δημοσιευμένη στην περιοδική έκδοση του Εργαστηρίου Ελληνικής Μουσικής του Ιονίου Πανεπιστημίου)
Γιάννης Χρήστου: Αλχημιστής των Ονείρων (2010 – δημοσιευμένη στο περιοδικό Δίφωνο).
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
έρευνα, κείμενα, σκηνοθεσία Κωστής Ζουλιάτης
μοντάζ, κάμερα Κλείτος Κυριακίδης
ήχος Δημήτρης Μυγιάκης
βοηθός παραγωγής/σκηνοθέτη Χριστιάννα Φινέ
παραγωγή Κωστής Ζουλιάτης
G.A.L.P. Pictures
Ιόνιο Πανεπιστήμιο
ΧΡΗΣΙΜΑ LINKS website http://anaparastasis.info
Πηγή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου